هفته نامه کرگدن - محمدرضا ضیاء: بهترین تصحیح دیوان حافظ کدام است؟ دیوان حافظ قزوینی- غنی، خانلری، عیوضی، حافظ سایه (هوشنگ ابتهاج) یا دیوان حافظ سلیم نیساری؟
امروز حافظ محبوب ترین (popular) شاعر ماست. در ایران کمتر خانه ای را می توان یافت که دیوان حافظ در آن نباشد، در صورتی که مثنوی و شاهنامه و کلیات سعدی در خیلی از خانه ها نیست! بیشترین نسخه خطی به جا مانده از یک متن کهن فارسی، مربوط به حافظ است؛ در مجموع تاکنون بیش از 1700 نسخه خطی از دیوان حافظ شناخته شده است.
هر سال چند ده هزار نسخه از دیوان حافظ منتشر می شود (مثلا تنها در سال 1379، هشتصد هزار نسخه دیوان حافظ در قالب 164 نوع چاپ مختلف به طبع رسیده است) و گاهی برای خریداران این سوال پیش می آید که کدام یک از این چاپ ها بهتر است. لابد شما هم دیده اید که گاهی شعرهای حافظ با صورت های مختلفی خوانده می شوند. معروف ترین این نمونه، بیت مشهور «کشتی نشستگانیم/ کشتی شکستگانیم ای باد شرطه برخیز» است.
شاید در بعضی از مهمانی ها، شاهد جدل هایی هم در این زمینه بوده اید که هر کس دلایلی می آورده، برای برتری صورتی که خودش از بیت حافظ ارائه می کرده. یا گاهی غزلی زا حافظ را در یک چاپ دیده اید، یا به اسم او یا هر شاعر دیگری شنیده اید و بعد آن را در دیوان حافظ نیافته اید. این جا دو سوال مطرح است؛ اول این که دلیل این تفاوت ها چیست؟ دوم این که کدام یک بر دیگری ترجیح دارد؟
صنعت چاپ در ایران پیشینه زیادی ندارد. تا پیش از ورود صنعت چاپ راه تکثیر کتاب، نسخه برداری یا همان رونویسی از روی کتاب های موجود بود. در این فرایند گاهی کاتبان آگاهانه یا ناآگاهانه در محتوای کتاب ها دخالت می کردند. مثلا وقتی کاتب معنی کلمه ای را نمی فهمید، در آن دست می برد و به گمان خودش، آن را «روزآمد» (update) می کرد. به عنوان نمونه در بعضی از نسخه ها، این بیت:
به عُجب علم نتوان شد ز اسباب طرب محروم
بیا ساقی که جاهل را هنی تر می رسد روزی
به این صورت آمده است:
«به عیب» علم نتوان شد، ز اسباب طرب محروم
بیا ساقی که جاهل را «زیاده» می رسد روزی1